قرن چهارم قرن شكوفايي دانش است، در اين قرن انديشه‌ها، فكرها درحوزه فرهنگ اسلامي رشد شايسته‌اي داشته و آثار بسياري در ابعاد مختلف فرهنگ اسلامي نگاشته شده است. در اين قرن بايد از محمد بن يزيد واسطي (م 306) ياد كرد؛‌كه كتاب « اعجاز القرآن في نظمه و تأليفه » را نگاشت.[1] اين كتاب از اولين آثاري است كه اين عنوان را بر خود دارد . عبدالقادر جرجاني بر اين كتاب دو شرح نوشته است . كه پس از اين از آنها ياد خواهيم كرد. ابوعلي حسن‌بن نصر طوسي مشهور به « كُردُش» (م 312) از عالمان و محدثان آنروزگار كتابي نوشت با عنوان « نظم القرآن».[2] در اين قرن از جمله از اثر بزرگي ياد شده است با عنوان « الحاوي في علوم القرآن» بخامه محمد بن مرزبان محولي (م 309). ابن نديم از اين كتاب ياد كرده و آنرا 27 جزء دانسته است[3].
دكتر صبحي صالح اين كتاب را اولين اثر دانسته است كه با نام صريح « علوم قرآن» نگاشته شده، و بدين موضوع پرداخته است.[4]اما به پندار ما اين سخن استوار نمي‌نمايد. پيشتر يادآوري كرديم كه پشتيبان غالباً چون « علوم قرآن» مي‌گفتند از آن « دانشهاي قرآن» را مراد مي‌كردند و نه « دانشهاي درباره قرآن» را. از اين روي سخن دكتر ضياء‌الدين عتر درست مي‌نمايد كه درباره اين كتاب نوشته است:‌
« با توجه به وصعت كتاب و پيشينه تاريخي آن كه در آن روزگار بحث از « علوم قرآن» با مفهوم مصطلح بگستردگي معمول نبوده است، اين كتاب نيز ظاهراً تفسير قرآن است و نه كتابي در علوم قرآن[5]».
محمد بن خلف بن حيان(م 306) از قاضيان و عالمان آن روزگار و از آشنايان به وقايع و تاريخ كتابي پرداخت با عنوان «عدد آي القرآن »[6].
« آورده‌اند كه از ابوبكر احمدبن مجاهد خواستند تا كتابي درباره عدد ‌آيات قرآن بنگارد او گفت:‌كتاب وكيع در اين باره ما را بسنده است [7]».
حسن بن موسي نوبختي (م 310 ) از متكلمان زبردست و عالمان بزرگ خاندان عظيم نوبختي ،‌كتابي پرداخته است با عنوان « التنزيه و ذكر متشابه القرآن». رجالي بزرگ شيعه ابوالعباس نجاشي آثار وي را گزارش كرده و از جمله از اين كتاب ياد كرده است، نگريستن به عناوين كتابهاي وي نشانگر مرزباني و سختكوشي آن بزرگوار از تفكر شيعي است[8].
ابوبكر عبدالله بن سليمان سجستاني (م 316 ) از محدثان و قران پژوهشان اين قرن است . كتابهاي : « المصاحف»، « الناسخ و المنسوخ»، « رساله في القراآت» ،‌« فضائل القرآن» و « نظم القرآن» را به وي نسبت داده‌اند [9].
در اين قرن اديب بلندآوازه و شاعر چيره‌دست ابوبكر محمدبن الحسن ازدي مشهور به ـ ابن دريد(م 321) ـ كه آثار بسياري در موضوعات مختلف فرهنگ اسلامي نگاشته است كتابي نگاشت با عنوان ط غريب القرآن». از اين كتاب ابن نديم و ياقوت ياد كرده‌اند. ياقوت تصريح كرده است كه وي اين كتاب را به پايان‌نرسانده است[10].
ابوزيد احمد بن سهل بلخي (م 322) از متكلمان زبردست و عالمان بزرگ اين قرن، كه او را به عمق نظر، گستردگي دانش، و توانمندي در سخن ستوده‌اند كتابهايي در علوم قرآني رقم زد. « غريب القرآن» كه از آن به « ما أغلق من غريب القرآن» نيز ياد‌كرده‌اند،‌« الحروف المقطعه في اوائل السور»، « نظم القرآن»، « قوارع القرآن»[11] از جمله كتابهاي علوم قرآني او است. در ضمن آثار بلخي از كتابي ياد شده است با عنوان « البحث عن التأويلات » اين كتاب كه مورد ستايش عالمان قرار گرفته است نيز گويا در همين زمينه بوده است. در الفهرست آمده است:
« از ابوزيد نقل كرده‌اند كه چون كتاب « البحث عن كيفية التأويلات» را به حسين علي مروروذي كه از قرمطيان بود خواندم،‌با اينكه با من پيوند ديرينه داشت از من گسست . قرمطيان اهل تأويلهاي شگفتند و در آيات الهي به تأويلهاي غريبي باور دارند واين نقل تا حدودي مي‌تواند نشانگر چگونگي محتوي كتاب، و جريانهاي فرهنگي آن روزگار باشد.»
در زندگاني او آورده‌اند كه : قرآن را از آنچه بدان نسبت مي‌دهند مي‌پيراست و در تفسير و تأويل آن جز بر ظاهر مستفيض استناد نمي‌جسته است[12].
به محمد بن علي شلمعاني، مشهور به « ابن عزائر» از عالمان اين قرن ،‌كتابي نسبت داده شده است با عنوان « نظم القرآن»[13]. ابوبكر احمد‌بن علي مشهور به «ابن اخشيد»(م 326) از بزرگان و متكلمان معتزله كه وي را لقب « شيخ المعتزله » داده‌اند، و آثار و نگاشته‌هايش را ستوده‌اند[14]، در علوم قرآني كتابهاي «نقل القرآن» و « نظم القرآن» را نگاشت[15].
ابوبكر محمد‌بن قاسم بن بشار الأنباري نحوي (م 328) در علوم قرآني كتابهاي «‌الهاءات في كتاب الله»، « الرد علي من خالف مصحف عثمان»، « المشكل في معاني القرآن»، « ايضاح الوقف و الأبتداء‌في القرآن الكريم » و « عجائب علوم القرآن»[16] را نگاشت . كتاب « ايضاح الوقف ...» در دو مجلد چاپ شده است[17] با مقدمه‌‌اي بسيار سودمند درباره كتاب،‌مؤلف و شيوه تحقيق آن. و نيز فهارس فني و كارآمد. از كتاب « عجائب علوم القرآن» آقاي صبحي صالح نسخه‌اي نشان داده و گفته است كه :‌
« در آن كتاب درباره فضائل قرآن، كتابت مصاحف، چگونگي نزول قرآن و مسئله « احرف سبعه» عدد سوره‌ها و آيه‌ها و كلمات قرآن سخن رفته است[18]»
بيفزاييم كه گويا اين كتاب اولين اثري است كه با عنوان « علوم قرآن» به موضوعات علوم قرآني پرداخته است.
ابوبكر محمد‌بن عزيز سجستاني (م 330) « غريب القرآن» را نگاشت و طرحي نو در نگارش آن درانداخت. او آيات را بر أتساس حروف الفبا شكل داد و 15 سال در تنقيح و تكميل آن كوشيد. سيوطي مي‌گويند:
« غريب القرآن را به نيكويي نگاشت،‌او در پانزده سال بر استادش ابن انباري نگاشته‌هايش را مي‌خواند و تصحيح مي‌كرد[19]»
غريب القرآن با تحقيق و تعليق و بگونه‌هاي مختلف چاپ شده است . بهترين چاپ آن،‌به تحقيق دكتر يوسف مرعشلي است با مقدمه‌اي سودمند كه به سال 1410 نشر يافته است[20].
آقاي دكتر صبحي صالح در ضمن شمارش آثار علوم قرآني از كتابي ياد مي‌كند با عنوان « المختزن في علوم القرآنظ نگاشته ابوالحسن علي بن اسماعيل بن اسحق (مشهور به ابوالحن اشعري ) پيشواي اشاعره[21]. ولي ظاهراً اين كتاب تفسيري بوده است بسيار گسترده اما ناتمام از ابوالحسن اشعري. ابن فرحون نوشته است:
«او كتابي دارد با عنوان « المختزن في علوم القرآن» كه براستي كتابي است بزرگ و تا سوره كهف نگاشته است در صد جزء و يا بيشتر [22]».
ابوجعفر احمد بن محمد بن نحاس (م 338) از اديبان و نحويان بزرگ قرن چهارم كتابهاي « اعراب القرآن»، « معاني القرآن» و « الناسخ و المنسوخ» را نگاشت . اعراب القرآن نحاس از آثار مهم اين موضوع است. اعراب القرآن با تحقيق شايسته و مقدمه سودمند آقاي دكتر زهير غازي زاهد منتشر شده است [23]. به أبوعبدالله محمد بن ابراهيم ـ معروف به أبي زينب ـ نعماني (م حدود 350) كتابي نسبت داده شده است با عنوان « صنوف آيات القرآن ». مجموعه اين رساله را علامه مجلسي (ره) در بحارالانوار (ج 98 ، 90 ـ 1) آورده است. اين مجموعه با عنوان « رسالة المحكم و المتشابه » و با انتساب به سيد مرتضي (ره) نيز جداگانه نشر يافته است كه قطعاً اين انتساب درست نيست. آيا رساله « صنوف آيات القرآن» از نعماني است؟ آيا اين مجموعه همان رساله « ناسخ القرآن و منسوخه و محكمه و متشابه» سعدبن عبدالله اشعري است؟ كه بخشي از آن را علامه مجلسي نقل كرده است و پيشتر از آن ياد كريم پاسخ هيچكدام از اين سئوالها را قاطعانه نمي‌شود داد. بهر حال انتساب آن به نعماني نيز چندان روشن نيست[24].
به ، محمد بن علي بن محمد كرجي (م 360) كتابي با عنوان « نكت القرآن الداله علي البيان،‌في انواع العلوم و الأحكام المنبه عن اختلاف الأنام » نسبت داده شده است . [25] آقاي صبحي صالح كه از اين اثر ياد كرده، نسخه‌اي از آن نيز نشان داده است.
ابوعبدالله احمد بن محمد بن سيار (م 368 ) در اين قرن « ثواب القرآن»، « التنزيل و التحريف» را نگاشت. از اين كتاب با عنوان « القراآت » نيز ياد شده است [26] . وي از غاليان و تحريفگران بوده است. رجاليان وي را به فساد در مذهب،‌آميخته‌سازي صحيح و سقيم،‌نااستواري درنقل و ضعف در نقل حديث نسبت داده‌اند اين كتاب از جمله منابع مرحوم ميرزا حسين نوري در كتاب بي‌پايه « فصل الخطاب » است [27] .
حسن بن احمد بن عبدالغفار(م 377) از عالمان، اديبان و چهره‌هاي برجسته اين قرن و مشهور به « ابوعلي فارسي» كتاب « الحجه للقراء السبعه» را نگاشت . أبوعلي در « فسا» از مادر بزاد و در بغداد زندگي را بدرود گفت. او از چهره‌هاي منور سلسله اديبان و عالمان شيعي است[28].
« الحجه ...» را در عرضه ،‌بررسي و توجيه قرائتها بهترين و استوارترين كتاب دانسته‌اند. « الحجه ...» بارها چاپ شده است،‌چاپ محقق و ارجمند سودمندي از آن را دكتر بدرالدين قهوجي و بشير جويجاني نشر داده‌اند[29].
اين چاپ را دو تن از محققان عرب آقايان عبدالعزيز رباح، احمد يوسف دقاق مراجعه كرده و در تدقيق و استوارسازي متن آن كوشيده‌اند . آقاي دقاق مقدمه‌اي سودمند نگاشته و در ضمن آن از موضوع كتاب وزندگاني و شخصيت علمي ابوعلي سخن گفته است . آقاي دكتر شلبي در كتابي مفرد درباره ابوعلي به اثبات تشيع وي پرداخته است. آقاي دقاق تلاش بي‌ثمري بكار بسته در اين نسبت ترديد افكند!! .
ابوالحسن علي بن عيسي رماني (م 384 ) از متكلمان چيره‌دست اعتزالي ، رساله كوچكي نگاشت با عنوان « النكت في اعجاز القرآن». ابوحيان توحيدي او را بسيار مي‌ستود . و او را در تأله ، فصاحت،‌تقوي سرآمد مي‌دانست. رماني بر برتري علي (ع) بر همگان پس از رسول‌الله(ص) باور داشت از اين روي وي را به تشيع نسبت مي‌دادند [30] در سير تاريخي نگارشهاي « اعجاز قرآن» اثر رماني شايان توجه است صادق رافعي مي‌گويد:
« رماني با نگاشتن اين رساله پس از جاحظ و واسطي سومين گام مهم را در تبيين و توضيح اعجاز قرآن برگرفت و مسئله نظم و اسلوب بياني را در پيوند با اعجاز قرآني بروشني بازگفت[31]».
رساله رماني به ضميمه دو رساله ديگر با تحقيق و تصحيح ، محمد خلف‌الله و دكتر محمد زغلول سلام نشر يافته است[32]. رماني تفسير بزرگي بر قرآن كريم نيز داشته است،‌اين تفسير در اختيار سيد بن طاووس (ره) بوده و از آن در سعد السعود نقل كرده است[33].
ابومحمد،‌عبدالله بن عبدالرحمن قيرواني (م 386؟) از عالمان برجسته و سرآمدان مذهب مالكي، كتابي نگاشت با عنوان « اعجاز القرآن»[34] او پيشواي مغربيان در فقه و دانش بود و آثارش معتمد فتوايي آن ديار [35].
محمد بن علي الأدفوي (م 388) را كتابي است با عنوان « الأستغناء [الأستفتاء] في علوم القرآن.» آقاي صبحي صالح از اين كتاب در ضمن كتابهاي علوم قرآني ياد كرده است[36] اما ظاهراً اين كتاب تفسير قرآن است و نه علوم قرآني، سيوطي بدان عنوان « تفسير القرآن» داده مي‌گويد:
« كتابي در تفسير قرآن دارد در صدوبيست جلد.»[37]
در مقام ديگر نوشته است:
« او كتابي پرداخت در تفسير قرآن با عنوان « الأستفناء» درصد جلد.» [38]
در ديگر منابع شرح حال نگاري نيز از آن بعنوان تفسير ياد شده است و نه كتابي در علوم قرآن[39].
ابوسليمان حمد بن محمد بن ابراهيم خطابي (م 388) از اديبان و عالمان و محدثان اين قرن رساله‌اي كوتاه پرداخت در اعجاز قرآن با عنوان « بيان اعجاز القرآن ». نگاشته خطابي اثري است قويم، او از يكسوي در آينه تاتواني عربها و بليغان آنروزگار را از مانندآوري با قرآن نشان مي‌دهد و بر آن تأكيد مي‌ورزد و آنگاه چرايي اين حقيقت را در ابعاد مختلف مي‌نماياند، و از سوي ديگر ديدگاه « صرفه» در اعجاز را به نقد مي‌كشد و آنرا در تضاد با صريح آيات الهي و از جمله آيه /88 از سوره اسراء مي‌داند[40] . خطابي در اعجاز قرآن به نكته‌اي بديع اشاره مي‌كند و تأكيد مي‌كند كه بدين نكته كسي قبل از وي نپرداخته است. و آن آهنگ تأثيرگذار و ايجاد جاذبه، حلاوت و خشوع در دلهاست. رساله خطابي در مجموعه‌اي با عنوان « ثلاث رسائل في اعجاز القرآن» كه پيشتر از آن ياد كرديم چاپ شده است[41] .
آثار باقلاني و نيز سيد رضي و برخي از عالمان كه در دهه اول قرن پنجم زندگي را بدرود گفته‌اند،‌نيز شايسته مي‌نمود كه در ميان آثار قرن چهارم ياد شود.